نویسنده: شهید مرتضی مطهری

یکی از سنن بسیار کهن در روابط خانوادگی بشری این است که مرد هنگام ازدواج برای زن‏«مهر»قائل می‏شده است;چیزی از مال خود به زن یا پدر زن خویش می‏پرداخته است، و بعلاوه در تمام مدت ازدواج عهده‏دار مخارج زن و فرزندان خویش بوده است.

ریشه این سنت چیست؟چرا و چگونه به وجود آمده است؟مهر دیگر چه صیغه‏ای است؟نفقه دادن به زن برای چه؟آیا اگر بنا باشد هر یک از زن و مرد به حقوق طبیعی و انسانی خویش نائل گردند و روابط عادلانه و انسانی میان آنها حکمفرما باشد و با زن مانند یک انسان رفتار شود،مهر و نفقه مورد پیدا می‏کند؟یا اینکه مهر و نفقه یادگار عهدهایی است که زن مملوک مرد بوده است;مقتضای عدالت و تساوی حقوق انسانها -خصوصا در قرن بیستم-این است که مهر و نفقه ملغی گردد،ازدواجها بدون مهر صورت گیرد و زن خود مسؤولیت مالی زندگی خویش را به عهده بگیرد و در تکفل مخارج فرزندان نیز با مرد متساویا شرکت کند.

سخن خود را از مهر آغاز می‏کنیم.ببینیم مهر چگونه پیدا شده و چه فلسفه‏ای داشته و جامعه شناسان پیدایش مهر را چگونه توجیه کرده‏اند.

تاریخچه مهر

می‏گویند در ادوار ماقبل تاریخ که بشر به حال توحش می‏زیسته و زندگی شکل قبیله‏ای داشته،به علل نامعلومی ازدواج با همخون جایز شمرده نمی‏شده است. جوانان قبیله که خواستار ازدواج بوده‏اند،ناچار بوده‏اند از قبیله دیگر برای خود همسر و معشوقه انتخاب کنند.از این رو برای انتخاب همسر به میان قبایل دیگر می‏رفته‏اند.در آن دوره‏ها مرد به نقش خویش در تولید فرزند واقف نبوده است;یعنی نمی‏دانسته که آمیزش او با زن در تولید فرزند مؤثر است.فرزندان را به عنوان فرزند همسر خود می‏شناخته نه به عنوان فرزندان خود.با اینکه شباهت فرزندان را با خود احساس می‏کرده نمی‏توانسته علت این شباهت را بفهمد.قهرا فرزندان نیز خود را فرزند زن می‏دانسته‏اند نه فرزند مرد،و نسب از طریق مادران شناخته می‏شد نه از طریق پدران. مردان موجودات عقیم و نازا به حساب می‏آمده‏اند و پس از ازدواج به عنوان یک طفیلی-که زن فقط به رفاقت‏با او و به نیروی بدنی او نیازمند است-در میان قبیله زن بسر می‏برده است.این دوره را دوره‏«مادر شاهی‏»نامیده‏اند.

دیری نپایید که مرد به نقش خویش در تولید فرزند واقف شد و خود را صاحب اصلی فرزند شناخت.از این وقت زن را تابع خود ساخت و ریاست‏خانواده را به عهده گرفت و به اصطلاح دوره‏«پدر شاهی‏»آغاز شد.

در این دوره نیز ازدواج با همخون جایز شمرده نمی‏شد و مرد ناچار بود از میان قبیله دیگر برای خود همسر انتخاب کند و به میان قبیله خود بیاورد.و چون همواره حالت جنگ و تصادم میان قبایل حکمفرما بود،انتخاب همسر از راه ربودن دختر صورت می‏گرفت;یعنی جوان دختر مورد نظر خویش را از میان قبیله دیگر می‏ربود.

تدریجا صلح جای جنگ را گرفت و قبایل مختلف می‏توانستند همزیستی مسالمت‏آمیز داشته باشند.در این دوره رسم ربودن زن منسوخ شد و مرد برای اینکه دختر مورد نظر خویش را به چنگ آورد،می‏رفت‏به میان قبیله دختر،اجیر پدر زن می‏شد و مدتی برای او کار می‏کرد و پدر زن در ازای خدمت داماد،دختر خویش را به او می‏داد و او آن دختر را به میان قبیله خویش می‏برد.

تا اینکه ثروت زیاد شد.در این وقت مرد دریافت که به جای اینکه سالها برای پدر عروس کار کند،بهتر این است که یکجا هدیه لایقی تقدیم او کند و دختر را از او بگیرد.

این کار را کرد و از اینجا«مهر»پیدا شد.

روی این حساب در مراحل اولیه،مرد به عنوان طفیلی زن زندگی می‏کرده و خدمتکار زن بوده است.در این دوره زن بر مرد حکومت می‏کرده است.در مرحله بعد که حکومت‏به دست مرد افتاد،مرد زن را از قبیله دیگر می‏ربوده است.در مرحله سوم مرد برای اینکه زن را به چنگ آورد به خانه پدر زن می‏رفته و سالها برای او کار می‏کرده است.در مرحله چهارم مرد مبلغی به عنوان‏«پیشکش‏»تقدیم پدر زن می‏کرده است و رسم مهر از اینجا ناشی شده است.

می‏گویند مرد از آن وقتی که سیستم‏«مادرشاهی‏»را ساقط کرد و سیستم «پدر شاهی‏»را تاسیس نمود،زن را در حکم برده و لااقل در حکم اجیر و مزدور خویش قرار داد و به او به چشم یک ابزار اقتصادی که احیانا شهوت او را نیز تسکین می‏داد نگاه می‏کرد،به زن استقلال اجتماعی و اقتصادی نمی‏داد.محصول کارها و زحمات زن متعلق به دیگری یعنی پدر یا شوهر بود.زن حق نداشت‏به اراده خود شوهر انتخاب کند و به اراده خود و برای خود فعالیت اقتصادی و مالی داشته باشد،و در حقیقت پولی که مرد به عنوان مهر می‏داده و مخارجی که به عنوان نفقه می‏کرده است در مقابل بهره اقتصادی بوده که از زن در ایام زناشویی می‏برده است.

مهر در نظام حقوقی اسلام

مرحله پنجمی هم هست که جامعه شناسان و اظهار نظر کنندگان درباره آن سکوت می‏کنند.در این مرحله مرد هنگام ازدواج یک‏«پیشکشی‏»تقدیم خود زن می‏کند و هیچ یک از والدین حقی به آن پیشکشی ندارند.زن در عین اینکه از مرد پیشکشی دریافت می‏دارد،استقلال اجتماعی و اقتصادی خود را حفظ می‏کند.اولا به اراده خود شوهر انتخاب می‏کند نه به اراده پدر یا برادر.ثانیا در مدتی که در خانه پدر است، همچنین در مدتی که به خانه شوهر می‏رود کسی حق ندارد او را به خدمت‏خود بگمارد و استثمار کند.محصول کار و زحمتش به خودش تعلق دارد نه به دیگری و در معاملات حقوقی خود احتیاجی به قیمومت مرد ندارد.

مرد از لحاظ بهره‏برداری از زن،فقط حق دارد در ایام زناشویی از وصال او بهره‏مند شود و مکلف است مادامی که زناشویی ادامه دارد و از وصال زن بهره‏مند می‏شود،زندگی او را در حدود امکانات خود تامین نماید.

این مرحله همان است که اسلام آن را پذیرفته و زناشویی را بر این اساس بنیان نهاده است.در قرآن کریم آیات زیادی هست درباره اینکه مهر زن به خود زن تعلق دارد نه به دیگری.مرد باید در تمام مدت زناشویی عهده‏دار تامین مخارج زندگی زن بشود و در عین حال درآمدی که زن تحصیل می‏کند و نتیجه کار او،به شخص خودش تعلق دارد نه به دیگری(پدر یا شوهر).

اینجاست که مساله مهر و نفقه شکل معماوشی پیدا می‏کند،زیرا در وقتی که مهر به پدر دختر تعلق می‏گرفت و زن مانند یک برده به خانه شوهر می‏رفت و شوهر او را استثمار می‏کرد،فلسفه مهر بازخرید دختر از پدر بود و فلسفه نفقه مخارج ضروری است که هر مالکی برای مملوک خود می‏کند.اگر بناست چیزی به پدر زن داده نشود و شوهر هم حق ندارد زن را استثمار و از او بهره برداری اقتصادی بکند و زن از لحاظ اقتصادی استقلال کامل دارد و حتی از جنبه حقوقی نیازی به قیمومت و اجازه و سرپرستی ندارد،مهر دادن و نفقه پرداختن برای چه؟

نگاهی به تاریخ

اگر بخواهیم به فلسفه مهر و نفقه در مرحله پنجم پی ببریم،باید اندکی توجه خود را به دوره‏های چهار گانه‏ای که قبل از این مرحله گفته شده معطوف کنیم.حقیقت این است آنچه در این باره گفته شده جز یک سلسله فرضها و تخمینها چیزی نیست;نه حقایق تاریخی است و نه حقایق علمی و تجربی.پاره‏ای قرائن از یک طرف و بعضی فرضیه‏های فلسفی درباره انسان و جهان از طرف دیگر،منشا پدید آمدن این فرضها و تخمینها درباره زندگی بشر ما قبل تاریخ شده است.آنچه درباره دوره به اصطلاح مادرشاهی گفته شده چیزی نیست که به این زودیها بتوان باور کرد،و همچنین چیزهایی که درباره فروختن دختران از طرف پدران و استثمار زنان از طرف شوهران گفته‏اند.

در این فرضها و تخمینها دو چیز به چشم می‏خورد:یکی اینکه سعی شده تاریخ بشر اولیه فوق العاده قساوت آمیز و خشونت‏بار و عاری از عواطف انسانی تفسیر شود.

دیگر اینکه نقش طبیعت از لحاظ تدابیر حیرت انگیزی که برای رسیدن به هدفهای کلی خود به کار می‏برد،نادیده گرفته شده است.

این گونه تفسیر و اظهار نظر درباره انسان و طبیعت‏برای غربی میسر است اما برای شرقی-اگر افسون شده تقلید غرب نباشد-میسر نیست.غربی به علل خاصی با عواطف انسانی بیگانه است;قهرا نمی‏تواند برای عاطفه و جرقه‏های انسانی نقش اساسی در تاریخ قائل شود.غربی اگر از دنده اقتصاد برخیزد،نان می‏بیند و بس.تاریخ از نظر او ماشینی است که تا نان به خوردش ندهی حرکت نمی‏کند.و اگر از دنده مسائل جنسی برخیزد، انسانیت و تاریخ انسانیت‏با همه مظاهر فرهنگی و هنری و اخلاقی و مذهبی و با همه تجلیات عالی و باشکوه معنوی،جز بازیهای تغییر شکل یافته جنسی نیست.و اگر از دنده سیادت و برتری طلبی برخیزد،سرگذشت‏بشریت از نظر او یکسره خونریزی و بیرحمی است.

غربی در قرون وسطی از مذهب و به نام مذهب شکنجه‏ها دیده و آزارها کشیده و زنده زنده در آتش انداختن‏ها مشاهده کرده است.به همین جهت از نام خدا و مذهب و هر چیزی که این بو را بدهد وحشت می‏کند و از این رو با همه آثار و علائم فراوان علمی که از هدف داشتن طبیعت و واگذار نبودن جهان به خود می‏بیند،کمتر جرات می‏کند به اصل‏«علت غایی‏»اعتراف کند.

ما از این مفسران نمی‏خواهیم که به وجود پیامبران-که در طول تاریخ ظهور کرده‏اند و منادی عدالت و انسانیت‏بوده‏اند و با انحرافات مبارزه می‏کرده‏اند و نتایج ثمربخشی از مبارزات خود می‏گرفته‏اند-اقرار و اعتراف کنند;از آنها می‏خواهیم که لااقل نقش آگاهانه طبیعت را فراموش نکنند.

در تاریخ روابط زن و مرد قطعا مظالم فراوان و قساوتهای بی‏شماری رخ داده است. قرآن قساوت آمیزترین آنها را حکایت کرده است.اما نمی‏توان گفت‏سراسر این تاریخ قساوت و خشونت‏بوده است.

فلسفه حقیقی مهر

به عقیده ما پدید آمدن مهر نتیجه تدبیر ماهرانه‏ای است که در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها به یکدیگر به کار رفته است.

مهر از آنجا پیدا شده که در متن خلقت نقش هر یک از زن و مرد در مساله عشق مغایر نقش دیگری است.عرفا این قانون را به سراسر هستی سرایت می‏دهند، می‏گویند قانون عشق و جذب و انجذاب بر سراسر موجودات و مخلوقات حکومت می‏کند با این خصوصیت که موجودات و مخلوقات از لحاظ اینکه هر موجودی وظیفه خاصی را باید ایفا کند متفاوتند;سوز در یک جا و ساز در جای دیگر قرار داده شده است.

فخر الدین عراقی،شاعر معروف می‏گوید:

ساز طرب عشق که داند که چه ساز است کز زخمه آن نه فلک اندر تک و تاز است رازی است در این پرده گر آن را بشناسی دانی که حقیقت ز چه در بند مجاز است عشق است که هر دم به دگر رنگ درآید ناز است‏به جایی و به یک جای نیاز است در صورت عاشق چه در آید همه سوز است در کسوت معشوق چه آید همه ساز است

ما در مقاله چهارده از این سلسله مقالات،آنجا که تفاوتهای زن و مرد را بیان می‏کردیم گفتیم که نوع احساسات زن و مرد نسبت‏به یکدیگر یک جور نیست.قانون خلقت، جمال و غرور و بی‏نیازی را در جانب زن،و نیازمندی و طلب و عشق و تغزل را در جانب مرد قرار داده است.ضعف زن در مقابل نیرومندی بدنی به همین وسیله تعدیل شده است و همین جهت موجب شده که همواره مرد از زن خواستگاری می‏کرده است.قبلا دیدیم که طبق گفته جامعه شناسان،هم در دوره مادرشاهی و هم در دوره پدر شاهی،مرد بوده است که به سراغ زن می‏رفته است.

دانشمندان می‏گویند:مرد از زن شهوانی‏تر است.در روایات اسلامی وارد شده که مرد از زن شهوانی‏تر نیست‏بلکه بر عکس است،لکن زن از مرد در مقابل شهوت تواناتر و خوددارتر آفریده شده است.نتیجه هر دو سخن یکی است.به هر حال مرد در مقابل غریزه از زن ناتوان‏تر است.این خصوصیت همواره به زن فرصت داده است که دنبال مرد نرود و زود تسلیم او نشود و بر عکس،مرد را وادار کرده است که به زن اظهار نیاز کند و برای جلب رضای او اقدام کند.یکی از آن اقدامات این بوده که برای جلب رضای او و به احترام موافقت او هدیه‏ای نثار او می‏کرده است.

چرا افراد جنس نر همیشه برای تصاحب جنس ماده با یکدیگر رقابت می‏کرده‏اند و به جنگ و ستیز با یکدیگر می‏پرداخته‏اند اما هرگز افراد جنس ماده برای تصاحب جنس نر حرص و ولع نشان نداده‏اند؟برای اینکه نقش جنس نر و جنس ماده یکی نبوده است.جنس نر همواره حالت و نقش متقاضی را داشته نه جنس ماده،و جنس ماده هرگز با حرص و ولع جنس نر به دنبال او نمی‏رفته است،همواره از خود نوعی بی‏نیازی و استغنا نشان می‏داده است.

مهر با حیا و عفاف زن یک ریشه دارد.زن به الهام فطری دریافته است که عزت و احترام او به این است که خود را رایگان در اختیار مرد قرار ندهد و به اصطلاح شیرین بفروشد.

همینها سبب شده که زن توانسته با همه ناتوانی جسمی،مرد را به عنوان خواستگار به آستانه خود بکشاند،مردها را به رقابت‏با یکدیگر وادار کند،با خارج کردن خود از دسترسی مرد عشق رمانتیک به وجود آورد،مجنون‏ها را به دنبال لیلی‏ها بدواند و آنگاه که تن به ازدواج با مرد می‏دهد عطیه و پیشکشی از او به عنوان نشانه‏ای از صداقت او دریافت دارد.

می‏گویند در بعضی قبایل وحشی دخترانی که با چند خواستگار و عاشق بی‏قرار مواجه می‏شده‏اند،آنها را وادار به‏«دوئل‏»می‏کرده‏اند;هر کدام که دیگری را مغلوب می‏کرده یا می‏کشته،شایستگی همسری با آن دختر را احراز می‏کرده است.

چندی پیش روزنامه‏های تهران نوشتند که یک دختر دو پسر خواستگار خود را در همین تهران به‏«دوئل‏»وادار کرد،آنها را در حضور خود با اسلحه سرد به جان یکدیگر انداخت.

از نظر کسانی که قدرت را فقط در زور بازو می‏شناسند و تاریخ روابط زن و مرد را یکسره ظلم و استثمار مرد می‏بینند،باوری نیست که زن،این موجود ضعیف و ظریف، بتواند اینچنین افراد جنس خشن و نیرومند را به جان یکدیگر بیندازد،اما اگر کسی اندکی با تدابیر ماهرانه خلقت و قدرت عجیب و مرموز زنانه‏ای که در وجود زن تعبیه شده آشنا باشد،می‏داند که این چیزها عجیب نیست.

زن در مرد تاثیر فراوان داشته است.تاثیر زن در مرد از تاثیر مرد در زن بیشتر بوده است.مرد بسیاری از هنرنمایی‏ها و شجاعتها و دلاوریها و نبوغها و شخصیتهای خود را مدیون زن و خودداریهای ظریفانه زن است،مدیون حیا و عفاف زن است، مدیون «شیرین فروشی‏»زن است.زن همیشه مرد را می‏ساخته و مرد اجتماع را.آنگاه که حیا و عفاف و خودداری زن از میان برود و زن بخواهد در نقش مرد ظاهر شود،اول به زن مهر باطله می‏خورد و بعد مرد مردانگی خود را فراموش می‏کند و سپس اجتماع منهدم می‏گردد.

همان قدرت زنانه که توانسته در طول تاریخ شخصیت‏خود را حفظ کند و به دنبال مرد نرود و مرد را به عنوان خواستگار به آستان خود بکشاند،مردان را به رقابت و جنگ با یکدیگر درباره خود وادارد و آنها را تا سر حد کشته شدن ببرد،حیا و عفاف را شعار خود قرار دهد،بدن خود را از چشم مرد مستور نگه دارد و خود را اسرارآمیز جلوه دهد،الهام بخش مرد و خالق عشق او باشد،هنر آموز و شجاعت‏بخش و نبوغ آفرین او واقع شود،در او حس‏«تغزل‏»و ستایشگری به وجود آورد و او به فروتنی و خاکساری و ناچیزی خود در مقابل زن به خود ببالد،همان قدرت می‏توانسته مرد را وادار کند که هنگام ازدواج عطیه‏ای به نام‏«مهر»تقدیم او کند.

مهر ماده‏ای است از یک آیین نامه کلی که طرح آن در متن خلقت ریخته شده و با دست فطرت تهیه شده است.

مهر در قرآن

قرآن کریم مهر را به صورتی که در مرحله پنجم گفتیم ابداع و اختراع نکرد،زیرا مهر به این صورت ابداع خلقت است.کاری که قرآن کرد این بود مهر را به حالت فطری آن برگردانید.

قرآن کریم با لطایف و ظرافت‏بی‏نظیری می‏گوید: و اتوا النساء صدقاتهن نحلة ⁽¹⁾ یعنی کابین زنان را که به خود آنها تعلق دارد(نه به پدران یا برادران آنها)و عطیه و پیشکشی است از جانب شما به آنها،به خودشان بدهید.

قرآن کریم در این جمله کوتاه به سه نکته اساسی اشاره کرده است:

اولا با نام‏«صدقه‏»(به ضم دال)یاد کرده است نه با نام‏«مهر».صدقه از ماده صدق است و بدان جهت‏به مهر صداق یا صدقه گفته می‏شود که نشانه راستین بودن علاقه مرد است.بعضی مفسرین مانند صاحب کشاف به این نکته تصریح کرده‏اند;همچنانکه بنا به گفته راغب اصفهانی در مفردات غریب القرآن علت اینکه صدقه(بفتح دال)را صدقه گفته‏اند این است که نشانه صدق ایمان است.دیگر اینکه با ملحق کردن ضمیر (هن)به این کلمه می‏خواهد بفرماید که مهریه به خود زن تعلق دارد نه پدر و مادر;مهر مزد بزرگ کردن و شیر دادن و نان دادن به او نیست.سوم اینکه با کلمه‏«نحله‏»کاملا تصریح می‏کند که مهر هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی و پیشکشی و عطیه و هدیه ندارد.

دو گونگی احساسات در حیوانات

اختصاص به انسان ندارد;در همه جاندارها آنجا که قانون دو جنسی حکمفرماست،با اینکه دو جنس به یکدیگر نیازمندند،جنس نر نیازمندتر آفریده شده یعنی احساسات او نیازمندانه‏تر است و همین جهت‏به نوبه خود سبب شده که جنس نر گامهایی در طریق جلب رضایت جنس ماده بردارد و هم سبب شده که روابط دو جنس تعدیل شود و جنس نر از زور و قدرت خود سوء استفاده نکند،حالت فروتنی و خضوع به خود بگیرد.

هدیه و کادو در روابط نامشروع

منحصر به ازدواج و پیمان مشروع زناشویی نیست;آنجا هم که زن و مرد به صورت نامشروعی می‏خواهند از وجود یکدیگر لذت ببرند و به اصطلاح می‏خواهند از عشق آزاد بهره ببرند،باز مرد است که به زن هدیه می‏دهد.اگر احیانا قهوه یا چایی یا غذایی صرف کنند،مرد وظیفه خود می‏داند که پول آنها را بپردازد.زن برای خود نوعی اهانت تلقی می‏کند که به خاطر مرد مایه بگذارد و پول خرج کند.عیاشی برای پسر مستلزم داشتن پول و امکانات مالی است و عیاشی برای یک دختر وسیله‏ای است‏برای دریافت کادوها.این عادات که حتی در روابط نامشروع و غیر قانونی هم جاری است، ناشی از نوع احساسات نا متشابه زن و مرد نسبت‏به یکدیگر است.

معاشقه فرنگی از ازدواجش طبیعی‏تر است

در دنیای غرب هم که به نام تساوی حقوق انسانها حقوق خانوادگی را از صورت طبیعی خارج کرده‏اند و سعی می‏کنند علی رغم قانون طبیعت،زن و مرد را در وضع مشابهی قرار دهند و رلهای مشابهی در زندگی خانوادگی به عهده آنها بگذارند،آنجا که به اصطلاح پای عشق آزاد به میان می‏آید و قوانین قراردادی،آنها را از مسیر بیعت‏خارج نکرده است،مرد همان وظیفه طبیعی خود یعنی نیاز و طلب و مایه گذاشتن و پول خرج کردن را انجام می‏دهد،مرد به زن هدیه می‏دهد و متحمل مخارج او می‏شود در صورتی که در ازدواج فرنگی مهر وجود ندارد و از لحاظ نفقه نیز مسؤولیت‏سنگینی به عهده زن می‏گذارند;یعنی معاشقه فرنگی از ازدواج فرنگی با طبیعت هماهنگ‏تر است.

مهر یکی از نمونه‏هایی است که می‏رساند زن و مرد با استعدادهای نامتشابهی آفریده شده‏اند و قانون خلقت از لحاظ حقوق فطری و طبیعی سندهای نامتشابهی به دست آنها داده است